[ Pobierz całość w formacie PDF ]
NR 3 (110)
marzec
2010
BIULETYN
Dodatek: płyta DVD ze spektaklem
„Operacja RESZKA”
BIULETYN
INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
numer indeksu 374431
nakład 10000 egz.
cena 7 zł
(w tym 0% VAT)
INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
ODDZIAŁY IPN
ADRESY I TELEFONY
BIAŁYSTOK
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok
tel. (0-85) 664 57 03
GDAŃSK
ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
KATOWICE
ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
KRAKÓW
ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków
tel. (0-12) 421 11 00
LUBLIN
ul. Szewska 2, 20-086 Lublin
tel. (0-81) 536 34 01
ŁÓDŹ
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź
tel. (0-42) 616 27 45
POZNAŃ
ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań
tel. (0-61) 835 69 00
RZESZÓW
ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów
tel. (0-17) 860 60 18
SZCZECIN
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
WARSZAWA
ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa
tel. (0-22) 526 19 20
WROCŁAW
ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław
tel. (0-71) 326 76 00
BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,
Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak, Filip Musiał,
Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński
Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl
Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl
Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl
Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl
sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl
Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn
Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerów archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata
Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;
łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn
Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa
Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków
BIULETYN
NR 3 (110)
MARZEC
2010
SPIS TREŚCI
ROZMOWY BIULETYNU
„Drogi” towarzysz Gierek. O latach 1970–1980
z Małgorzatą Choma-Jusińską, Jerzym Eislerem
i Andrzejem Zawistowskim rozmawia Barbara Polak........................ 2
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Robert Spałek – „Kredyt kierownictwa wyczerpuje się”.
Zmiana władzy w grudniu 1970 r. ........................................................ 17
Piotr Brzeziński – Na równi pochyłej. Gdyńska PZPR wobec
kryzysu społeczno-ekonomicznego w latach siedemdziesiątych ... 29
Sebastian Rosenbaum – Operacja „Tama”. Służba Bezpieczeństwa
wobec masowej emigracji do RFN ......................................................... 34
Justyna Błażejowska – Prekursorzy z Lublina .................................................. 43
Andrzej W. Kaczorowski – „Możecie pisać o jasełkach” .................................. 50
Cecylia Kuta – Katolicy świeccy w dobie gierkowskiej ............................... 54
Andrzej Zawistowski – Jak rzeźbiono
Człowieka z marmuru
? ...................... 63
Filip Musiał – Osłabić Wojtyłę i opozycję. Wydział IV SB
w Krakowie w latach 1975–1978 .......................................................... 69
Bogusław Tracz – Długowłosi „pątnicy”. Zlot hipisów na Jasnej Górze .....76
Spór o Gierka trwa ........................................................................................ 81
DOKUMENTY
Wojciech Sawicki – Współpraca Wojciecha Jaruzelskiego
z organami Informacji Wojskowej w świetle materiałów
wschodnioniemieckiej Stasi (studium źródłoznawcze) ..................... 97
Rafał Leśkiewicz – Aukcyjne odkrycie ............................................................. 110
RECENZJE
Daniel Wicenty – Dziennikarzy gdańskich konstrukcja historii własnej .... 113
Marcin Urynowicz – Wspomnienia po latach ................................................. 116
ZMARLI
Kazimierz Krajewski – Komendant „Sławek” ................................................. 121
INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
RELACJE I WSPOMNIENIA
Leszek Budrewicz – Głodówka w Podkowie Leśnej ........................................ 84
Urszula Sikorska-Kelus – Bibliotekarstwo z dreszczykiem ............................. 92
„DROGI” TOWAR ZYSZ GIEREK
O LATACH 1970–1980 Z MAŁGORZATĄ CHOMA-JUSIŃSKĄ,
JERZYM EISLEREM I ANDRZEJEM ZAWISTOWSKIM
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. – Protesty robotnicze na Wybrzeżu, po ogłoszeniu
podwyżek cen żywności, zaskoczyły I sekretarza PZPR.
Władysław Gomułka, jak oceniano to w Moskwie, był
już „wypalony”, nie mógł „sprostać” sytuacji. Koniecz-
ność zmian widoczna była nie tylko z perspektywy War-
szawy, ale i Kremla.
J.E. – Dla Moskwy zawsze naj-
ważniejsze było to, żeby w Pol-
sce „panował spokój” – czyli,
jak mawiali polscy przywódcy
komunistyczni – „ład i porzą-
dek”: nikt nie strajkuje, nikt nie
protestuje, a w pierwszym okresie przede wszystkim nikt nie
strzela po lasach. Z punktu widzenia Kremla mniej istotne
było, kto to zapewni – Bolesław Bierut, Władysław Gomuł-
ka, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski lub Edward Gierek.
Oczywiście „spokój” miał panować we wszystkich krajach
obozu. Polska jednak była pod tym względem wyjątkowa.
W ciągu 45 lat jej komunistycznej historii miała aż siedmiu I sekretarzy (tylu, ile Związek
Sowiecki w ciągu ponad siedemdziesięciu lat). Można też przypomnieć, że János Kádár był
przywódcą węgierskiej partii prawie tyle lat, co Gomułka, Gierek, Kania i Jaruzelski razem
wzięci. Społeczeństwo polskie było najbardziej niepokorne, a system relatywnie słabszy niż
w innych krajach bloku sowieckiego.
B.P. – Dlaczego wskazano na Gierka?
J.E. – Kandydatura Gierka nie była przypadkowa. Jeśli wierzyć kierownikowi sektora pol-
skiego w KC KPZS, Piotrowi Kostikowowi, już 16 grudnia, w środę, czyli jeszcze przed
masakrą w Gdyni i przed najbardziej gwałtownymi walkami ulicznymi w Szczecinie, na
posiedzeniu Biura Politycznego KPZS w Moskwie Leonid Breżniew postawił kwestię sukcesji
władzy w Warszawie i powiedział, że najlepszym kandydatem jest Gierek. Propozycję przy-
jęto przez aklamację, nikt nie zaoponował. Złożyło się na to wiele czynników. Spodobał się
jeszcze Nikicie Chruszczowowi, kiedy w 1959 r. organizował część jego wizyty na Śląsku
i w Zagłębiu. Profesor Aleksandr Oriechow z Moskwy, kilka lat temu przypadkowo, w miej-
scu, gdzie tego nie powinno być, znalazł zapis rozmów polsko-radzieckich, które toczyły
się w nocy z 19 na 20 października 1956 r. w Belwederze. Częściowo znamy je z relacji:
Edwarda Ochaba, Władysława Gomułki i Romana Zambrowskiego. Chruszczow grzmiał
na Gomułkę i Ochaba, że usuwa się z kierownictwa towarzyszy, którzy są gwarantami soju-
szu i przyjaźni polsko-sowieckiej, i wymienił marsz. Konstantego Rokossowskiego, Zenona
Nowaka, Franciszka Jóźwiaka i Hilarego Chełchowskiego. Otóż w tym dokumencie, który
znalazł Oriechow, a w Polsce wydał Andrzej Werblan w ostatnich numerach miesięcznika
2
„Dziś”, które ukazały się tuż przed śmiercią Mieczysława Rakowskiego, jest jeszcze jedno
nazwisko – Edwarda Gierka. On był wtedy zaledwie od trzech miesięcy członkiem Biura
Politycznego, od pół roku sekretarzem KC. Skąd towarzysze na Kremlu znali tego człowieka
i wiedzieli, że jest on gwarantem przyjaźni polsko-radzieckiej? Zapytałem Werblana, jaka
jest jego teza. Powiedział, że jego zdaniem była to znajomość z lat czterdziestych.
B.P. – Przecież Gierek był wtedy w Belgii.
J.E. – Tak. Działał w belgĳ skiej partii komunistycznej. Do partii komunistycznych w pań-
stwach spoza bloku sowieckiego jeździli „kontrolerzy” i „konsultanci” z Moskwy. Przypo-
mnę, że partie komunistyczne: belgĳ ska, francuska i włoska, były dla Moskwy ważne, bo
w latach czterdziestych „ocierały się” o udział w rządach tych krajów. Gierek był bardzo
wpływowym działaczem w środowisku belgĳ skich komunistów. Werblan uważa, że to właś-
nie wtedy dostrzegli go towarzysze sowieccy; był pryncypialny, spodobał im się. Wiedzieli
o jego przyjeździe do Polski i dlatego został wymieniony w jednym szeregu z Rokossowskim,
Nowakiem, Jóźwiakiem i Chełchowskim. To byli „dobrzy, twardzi towarzysze”, będący ﬁ la-
rami „Natolina” i przyjaźni między PRL a ZSRS. Tu odwołam się do wspomnień Kostikowa,
który pisze, że gdy pod koniec lat sześćdziesiątych Gomułka się „zużył”, na Kremlu już od
lata 1968 r. (czyli po Marcu) mówiło się o Gierku. Nie przygotowywano usunięcia Gomuł-
ki, ale ustalono, że jeśli towarzysz Wiesław będzie musiał odejść, to Gierek jest właściwym
kandydatem do sukcesji. I, rzecz rzadko spotykana – I sekretarz komitetu wojewódzkiego
(co prawda także członek Biura Politycznego), był zaproszony do spędzenia urlopu na
Krymie, gdzie między innymi nieformalnie spotkał się z Breżniewem. W grudniu 1970 r.
towarzysz Edward był więc dla Moskwy naturalnym kandydatem na następcę Gomułki. Nie
Mieczysław Moczar, bo obawiano się jego „nacjonalizmu” à la Nicolae Ceauşescu.
B.P. – W jakim stanie gospodarczym znajdowała się wówczas Polska?
A.Z. – Polska gospodarka pod koniec lat sześćdziesiątych znaj-
dowała się wciąż na drodze poszukiwania docelowego mode-
lu. Z jednej strony władze już rozumiały, że nie jest możliwe
skopiowanie w Polsce czystych wzorców radzieckich. Z drugiej
jednak strony Gomułka – po krótkiej przerwie – powrócił do
polityki forsownej industrializacji, czyli tej samej, która zakoń-
czyła się ﬁ askiem w 1956 r. Historycy gospodarki starają się
opisywać dzieje PRL według swoistego quasi-cyklu. Po 1944 r.
w Polsce kilkakrotnie pojawiły się następujące etapy polityki
gospodarczej: etap prokonsumpcyjny (kiedy władze starały
się „kupić” społeczeństwo przez zwiększania dostaw towarów
konsumpcyjnych), etap proinwestycyjny (kiedy władze stawiały
na przyspieszoną industrializację, kładąc duży nacisk na roz-
budowę przemysłu wytwarzającego środki produkcji kosztem materialnej kondycji społeczeń-
stwa), etap korekty polityki gospodarczej (gdy rządzący orientowali się, że ich polityka ekono-
miczna może przyczynić się do społecznych niepokojów), wreszcie kryzys polityczny – będący
efektem nieudanej korekty. Ów kryzys polityczny przynosił zmianę ekipy rządzącej, która – by
uspokoić nastroje społeczne i zyskać przychylność obywateli – znów inicjowała politykę pro-
konsumpcyjną. Cykl zaczynał się powtarzać. Tym schematem można opisać zarówno politykę
gospodarczą ekipy Bolesława Bieruta i Hilarego Minca, jak ekipy Władysława Gomułki.
W 1968 r. Gomułka zorientował się, że polityka gospodarcza rządu PRL nie tylko nie
przynosi pożądanego wzrostu stopy życiowej obywateli, ale też coraz bardziej „odstaje” od
3
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Wątki

Search